مولوی در غزلیات خود، بیش از شاعران دیگر به هنجارگریزی و نوآوری، روی آورده است؛ این رویکرد در همه زمینه های شعر او؛ بویژه در ردیف آشکار است.وی از موسیقی ردیف و اهمیت آن در شعر فارسی کاملا آگاه بوده و بیشترین بهره را از قبل ردیف برده است. او از حیث تنوع و هنجار شکنی ردیف در تامین ابعاد موسیقایی سخن، ممتاز است.هیچ یک از شاعران پارسی گوی به اندازه او از این امتیاز برخوردار نبوده است؛ غزلهای او اغلب از تاثیر وجد و شور سماع پدید آمده اند و همین امر باعث سنت شکنی ها از جمله در ردیف شده است.طولانی بودن و شورانگیزی ردیف و گاه عدم رعایت قافیه پیش از آن و تبدیل قافیه به ردیف، امتزاج ردیف و قافیه، هم معنی نبودن ردیفها از جمله مواردی است که در این پژوهش بدانها پرداخته می شود.

ردیف یکی از عوامل مهم و نقش آفرین در افزایش موسیقی کناری شعر است. قرار گرفتن آن بعد از قافیه و داشتن وحدت لفظی و معنایی وجه مشترک همه تعاریف این مقوله از آغاز تاکنون بوده است. خاقانی شروانی (595-515 ه. ق) با هنجارگریزی در این زمینه و استفاده از ظرفیت های زبانی چون ایجاد معانی مجازی، کنایی و استعاری جدید در بافت کلام، همه تعاریف موجود در زمینه وحدت معنایی را زیر سوال برده است، به گونه ای که تنها در یک چامه بلند 145 بیتی 116 معنی گوناگون از ردیف های به کار رفته ارائه کرده است. در پژوهش حاضر ضمن نشان دادن توان هنری خاقانی در این زمینه، کوشش شده تا در تعریف ردیف نیز تجدیدنظر شود. در این راستا انواع ردیف های اسمی، فعلی، قیدی و امثال آن در قصاید خاقانی بررسی شده است.

کمال الدّین اسماعیل اصفهانی ملقّب به «خلّاق المعانی» از شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است. وی در ردیف های اشعار خود به هنجار گریزی و نوآوری، روی آورده است. دراین پژوهش که به روش تحلیلی توصیفی انجام گردیده، کوشش شده است هنجار گریزی ها و نوآوری ها در قصائد و قطعات مصرّع وسایر قطعات این شاعر بررسی و تحلیل گردد. تحقیق انجام شده مؤیّد این مطلب است که ردیف های فعلی بیشترین میزان را در بر می گیرد. وی هنجارشکنانه؛ زمان فعل ردیف را تغییر می دهد؛ دیگر بار ردیف را مثبت و منفی می کند. در برخی خود را به تکرار قافیه در مطلع مقیّد می کند یا به تفننی دیگر دست می یازد؛ بدین معنی که ردیف به تنهایی در برخی قطعات می آید و نیز برخی اشعار خود را به آوردن گونه ای از ردیف های صدری ابتدایی مزیّن کرده؛ بر نغمه ی شعر می افزاید. هم معنی نبودن ردیف ها از موارد دیگری است که در این پژوهش به آنها پرداخته می شود.

به گفته محققان، ردیف را می توان یکی از اجزای اصلی شعر کهن فارسی دانست که ساخته و پرداخته ذوق و قریحه ایرانی است. ردیف به عنوان یکی از ارکان موسیقی کناری، نقش عمده ای در شعر کلاسیک فارسی ایفا نموده است و پارسی سرایان از دیرباز به سرودن اشعار مردف توجه نشان داده اند. در اشعار ابتدایی فارسی، کمتر از ردیف استفاده شده است اما هر چه شعر فارسی به سوی تکامل روی نهاده، کاربرد ردیف نیز بیشتر نمود پیدا کرده و شاعران به مرور از کاربرد ردیف های ساده به سوی استفاده از ردیف های دشوار رونهادند. یکی از شاعرانی که توجه ویژه ای به ردیف نشان داده و کاربرد انواع ردیف در شعر او بسامد بالایی دارد، خاقانی است. در این جستار، تلاش شده است از زاویه آمار به ردیف در شعر خاقانی پرداخته شود؛ لذا با ارائه آمارهای دقیق اشعار مردف و غیر مردف و انواع ردیف در کل دیوان این شاعر، مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد اشعار مردف وی بسیار بیشتر از اشعار غیر مردف اند. آمار انواع ردیف نیز نشان می دهد که ردیف های فعلی پرکاربردترین نوع ردیف در شعر خاقانی هستند. از سوی دیگر، کارکردهای ردیف در شعر خاقانی نیز مورد بررسی قرار گرفت و به این نتیجه دست یافتیم که عمده ترین کارکردهای ردیف در شعر این شاعر عبارتند از: ایجاد وحدت میان شاعر و مخاطب، هماهنگی ردیف با مضمون شعر، ایجاد صور خیال و ترکیبات جدید، برجسته سازی یک تصویر یا مضمون، القای حس درونی شاعر، ایجاد وحدت تخیل و اندیشه، تقویت موسیقی شعر، ایجاد لذت دیداری و پوشاندن عیوب قافیه.

در دیوان ها و آثار منظوم، به اشعار، به ویژه به غزلها و قصایدی برمی خوریم که ردیف یا کلمات مکرر در مطلع آنها گسترده است ولی ازبیت دوم به بعد کوتاهتر، تا جایی که به یک کلمه ختم می شود و یا به عکس ردیف در مطلع کوتاه ولی در بیتهای بعد بلند می گردد، گونه های دیگر ردیف یا کلمات مکرر وجود دارد که در مطلع آشکار ولی در ابیات پسین دگرگون می شود؛ گاهی ردیف در غزل، مثل قطعه غیر مصرع، فقط در مصراعهای زوج به کار رفته است و یا اشعاری دیده می شود که ردیف به جای «عروض» (آخر مصراع اول) در «صدر» (ابتدای مصراع اول) قرار می گیرد؛ و زمانی ردیف با قافیه چنان ممزوج می شود که حرف «روی» جای حرف اول ردیف رامی گیرد. به نظر نمی رسد که این امر تصادفی باشد، بلکه می توان گفت که این گونه کاربرد و گریز از سنتهای متعارف و قواعد معتاد شعر، خود، نوآوری و تفننی بوده است که در کتب مربوط به علم قافیه درباره آنها سکوت شده و سخنی به میان نیامده است، شواهد زیادی از این دست، برادعای پژوهشگر صحه می گذارد.

خاقانی یکی از شاعران بنام ادب فارسی در قرن ششم است، به اذعان همگان برای درک و دریافت معانی دشوار و پیچش های کلام او، خواننده باید به شناخت زبان رازآمیز و روح عناصر لفظی و معنوی و شیوه بیان وی مجهز باشد.وی که در تاریخ ادب زبان فارسی، شاعری برجسته و صاحب سبک به شمار می آید، قصایدش به جهت ویژگی هایی چون نازک خیالی های بی نظیر، ترکیبات بدیع و شگفت آور، التزام ردیف های دشوار قابلیت بررسی از منظر نظریه های ادبی جدید ازجمله صورت گرایی (فرمالیسم) را منطقی می سازد. زیرا شگردها و فنونی که شاعر، آگاهانه در بیان مقصود خویش به کار می گیرد، زبان وی را از شکل خودکاری به مرحله برجسته سازی ارتقا می دهد و گَرد عادت را از امور و اشیا کنار می زند و منجر به بیگانه سازی (آشنایی زدایی) می شود.در این مقاله تلاش شده است هرچند گذرا، زوایایی از هنر شاعرانه وی بر اساس روی کرد صورت گرایی باز نموده شود.آنچه در این جستار بدان رسیدیم بازگوی آن است که شاعر در بیان خود سعی داشته است که معانی جدید خلق کند و اگر هم ناچار به تکرار مضامین و مفاهیم گذشتگان بوده به زیوری دیگر از بیان، کلام خود را می آراید و آن را در هیات الفاظ و واژه ها و تصویرسازی های بدیع به صورت دیگر می نمایاند که این جلوه گری رنگارنگ را عمدتا در حوزه انواع هنجارگریزی ها به دست می دهد.

نظامی گنجوی، در شعر زبانی پیچیده و استعاری دارد. او با واژگان بسیار بازی می کند و برای تاثیرگذاری عاطفی، بر مخاطب می کوشد. این نوشته، پژوهشی درباره زبان شعری او بر اساس نظریه های فرمالیستی با هنجارگریزی است. مهم ترین وجه هنجارگریزی، دوری از تکرار لفظ و معنای عادی است، آن چیزی که شاعر همیشه در پی آن بود. ما با بررسی عناصر این بافت می توانیم ترفندهای هنری و شاعرانه وی را در خلق آثار ادبی کشف کنیم. نظامی، با عدول از زبان معیار و آشنایی زدایی، به خلق این زبان پرداخته است. البته، هنجارگریزی باید بر اساس زبان هنجار و زمان کاربرد آن بررسی شود. در ساختار شعر وی، هنجارگریزی های موسیقایی، واژگانی، دستوری و معنایی نقشی اساسی دارند.

در این مقاله عوامل تمایز زبان شعر از زبان معیار در اشعار حسین منزوی که از سرآمدان، بنیانگذاران و به قولی پدر غزل امروز است، مورد بررسی قرار می گیرد.ابزارهای شناخته شده ای که از دیدگاه زبان شناسی در پدید آوردن نظم و شعر نقش ایفا می کنند، تحت عنوان برجسته سازی زبان، در دو گروه قاعده افزایی و قاعده کاهی قرار می گیرند.در این پژوهش، گونه های مختلف هنجارگریزی، از جمله آوایی، نحوی، گویشی، زبانی، سبکی، نوشتاری و واژگانی که در شعر شاعران امروز از تکنیک های مدرن آفرینش ادبی است، مورد کاوش و تحلیل قرار گرفته است.